Εισαγωγή Η Ψυχιατρική φροντίδα στη χώρα μας, τα τελευταία χρόνια άρχισε να συστηματοποιείται με δρομολόγηση για την δημιουργία ψυχιατρικών κλινικών στα Γενικά Νοσοκομεία και Κέντρων Ψυχικής Υγείας. Ο Σκοπός των φορέων αυτών, είναι θεραπευτικός και προληπτικός και στοχεύει να βοηθήσει τα άτομα να επιλύσουν τα προβλήματα τους ή να μάθουν να τα χειρίζονται μέσα στο κοινωνικό τους περιβάλλον και έτσι να μείνουν έξω από το χώρο του ασύλου. Εγκλισμός στο άσυλο, όχι πριν πολλά χρόνια, ήταν ο συνήθης τρόπος χειρισμού ατόμων με ψυχικές διαταραχές στη χώρα μας.

  Η διαφοροποίηση μεταξύ χρόνιων και μη χρόνιων περιπτώσεων κακοποιημένων εφήβων θα πρέπει να θεωρείται ως ένα κριτήριο για παρέμβαση μικρής ή μεγάλης διάρκειας. Η κύρια προσοχή αυτών που ασχολούνται με το κακοποιημένο και παραμελημένο παιδί συγκεντρώνεται σε μεγάλο βαθμό πάνω στα κακοποιημένα παιδιά μικρής ηλικίας και στις οικογένειές τους. Στους κακοποιημένους εφήβους δεν έχει δοθεί η πρέπουσα προσοχή και οι παρεμβάσεις γενικά είναι προεκτάσεις εκείνων που χρησιμοποιούνται με μικρότερα παιδιά (Lourie και Cohen, 1979). Κατά συνέπεια, οι ειδικοί που επεμβαίνουν σε περιπτώσεις κακοποιημένων εφήβων χάνουν την υπομονή τους, όταν οι προσπάθειές τους δεν πετυχαίνουν να βοηθήσουν τόσο αυτούς όσο και τις οικογένειές τους.

Η Πανεπιστημιακή εκπαίδευση των Κοινωνικών Λειτουργών, είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει τα τελευταία χρόνια τόσο την Πολιτεία, όσο και τον κλάδο της Κοινωνικής Εργασίας. Το ότι οι οποιεσδήποτε σκέψεις και ενέργειες δεν έχουν καρποφορήσει ακόμη, είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων και ιδιαίτερα του γεγονότος ότι η Πολιτεία δεν έχει ακόμη ουσιαστικά συνειδητοποιήσει την επιτακτική ανάγκη για Πανεπιστημιακή εκπαίδευση των Κοινωνικών Λειτουργών, που θα βοηθούσε την κατ’ επανάληψη διακηρυχθείσα θέση της για την πραγματοποίηση του Κράτους Πρόνοιας. Πιστεύω, ότι η ίδρυση μιας Πανεπιστημιακής Σχολής, μιας οποιοσδήποτε Πανεπιστημιακής Σχολής, πρέπει να βασίζεται πάνω στις τεκμηριωμένες ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. Είναι ακατανόητο για μένα, στη χώρα μας να ιδρύουμε Πανεπιστημιακές Σχολές Κοινωνικής Γεωγραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, λες και η χώρα μας αυτό που χρειάζεται αυτή τη στιγμή, είναι Κοινωνικοί Γεωγράφοι και Κοινωνικοί Ανθρωπολόγοι καθώς και νέες Ιατρικές Σχολές, όταν η αναλογία Ιατρού με κατοίκους, είναι ένας προς 300 άτομα, η υψηλότερη αναλογία στον κόσμο. Κάθε αντικειμενικός παρατηρητής θα μπορούσε να διερωτηθεί πως είναι δυνατόν μια ανύπαρκτη ειδικότητα στη χώρα μας, όπως η Κοινωνική Γεωγραφία και η Κοινωνική Ανθρωπολογία, να παίρνουν θέση στην Πανεπιστημιακή εκπαίδευση και η Κοινωνική Εργασία με προϊστορία ύπαρξης στην εκπαίδευση και με οργανωμένο σώμα επαγγελματιών Κοινωνικών Λειτουργών, να αντιμετωπίζει αμφισβήτηση και απόρριψη του δικαιώματος να αποκτήσει Πανεπιστημιακό Status. Μια θέση στην ανώτατη εκπαίδευση που της έχει δοθεί προ πολλού στις περισσότερες χώρες, και ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Πιστεύω, ότι η αμφισβήτηση και απόρριψη του δικαιώματος για Πανεπιστημιακό Status στην Κοινωνική Εργασία, δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της περιορισμένης και στενής αντίληψης του ευρύτερου κοινού για το τι είναι Κοινωνική Εργασία και το τι είδους υπηρεσίες μπορεί να προσφέρει, αλλά κυρίως είναι αποτέλεσμα: πρώτον της άγνοιας ή και πολλές φορές της εσκεμμένης απόρριψης όλων αυτών των ιθυνόντων κάτω από την επίβλεψη των οποίων ευρίσκονται οι κοινωνικές υπηρεσίες και δεύτερον της περιορισμένης πρόσβασης για πληροφόρηση, ενημέρωση και τεκμηρίωση της ανάγκης για ουσιαστική αναβάθμιση της εκπαίδευσης των Κοινωνικών Λειτουργών στο Υπουργείο Παιδείας.

Το θέμα της βίας στην οικογένεια είναι ευρύ και περίπλοκο γιατί η κατάσταση αυτή, δεν αφορά μόνο ένα ή δύο μέλη της οικογένειας αλλά ολόκληρη τη δομή της. Όταν αναφερόμαστε στην οικογενειακή βία εννοούμε τις διαταραγμένες σχέσεις των συζύγων που εκδηλώνονται με βίαιη ή μη βίαιη κακοποίηση αμφοτέρων και κατά κύριον λόγο της συζύγου. Αναφερόμαστε ακόμη στην κακοποίηση των αδελφών, στην κακοποίηση του παιδιού με μορφή σωματικής, σεξουαλικής και ψυχολογικής κακοποίησης και στην κακοποίηση των γηραιών μελών της οικογένειας, δηλ. των γηρασκόντων γονέων. Οι βίαιες αυτές καταστάσεις στις οικογενειακές σχέσεις δεν είναι απλές υποθέσεις ή σποραδικά συμβάντα που διαβάζουμε στον ημερήσιο τύπο ή που ακούμε και βλέπουμε στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση, αλλά συχνές πραγματικότητες πιστοποιημένες από εκτεταμένες εμπειρικές έρευνες που έχουν γίνει τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. (Steinmetz 1977, Straus 1977, Wolfgang 1985). Οι έρευνες αυτές έχουν επισημάνει την τεράστια έκταση του προβλήματος αυτού στις διάφορες μορφές του και τις καταλυτικές, καταστροφικές επιπτώσεις που έχει στην όλη λειτουργικότητα των ατόμων μελών της οικογένειας και στη διατήρηση της ακεραιότητάς της σαν το πιο βασικό κύτταρο της κοινωνικής δομής.

Το θέμα στο οποίο θα αναφερθώ έχει γίνει αντικείμενο εκτεταμένων συζητήσεων από εκπαιδευτικούς στην Κοινωνική Εργασία και επαγγελματίες τόσο στις ΗΠΑ και την Ελλάδα όσο και σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Το θέμα αυτό είναι πιο επίκαιρο σήμερα εν όψει του 1992 και της «ντιρεκτίβας» του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Προτού αναφερθώ συγκεκριμένα στο είδος της εκπαίδευσης των Κοινωνικών Λειτουργών στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, πρέπει να αποδείξω ότι ένα κοινό χαρακτηριστικό της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Εργασίας, ανεξάρτητα του επιπέδου εκπαίδευσης, είναι η προσκόλληση σε ένα γενικά αποδεκτό Κώδικα δεοντολογίας και η ανθρωπιστική της ποιότητα. Ιδιαίτερα αυτό το τελευταίο χαρακτηριστικό γίνεται καταφανές όταν κανείς εξετάσει τα εκπαιδευτικά προγράμματα των διαφόρων σχολών και βέβαια την δουλειά των Κοινωνικών Λειτουργών1. Πιστεύω ότι οι ανθρωπιστικές αξίες για δικαιοσύνη, μη διάκριση με βάση την φυλή, το θρήσκευμα, το φύλο και εθνικότητα και ισονομία για να μνημονεύσω μόνο μερικές είναι τα χαρακτηριστικά της Ευρωπαϊκής εκπαίδευσης στην Κοινωνική Εργασία. Αυτό το θεωρώ Βασικής σπουδαιότητας γιατί χωρίς αυτό το σύστημα αξιών στην μορφωτική προσέγγιση, η ιδιαιτερότητα του επαγγέλματος της Κοινωνικής Εργασίας μπορεί να τεθεί υπό αμφισβήτηση.

Ο όρος ψυχολογική κακοποίηση περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό παιδιών, των οποίων η κατάσταση δεν είναι το αποτέλεσμα βίαιης συμπεριφοράς, αλλά μάλλον μη ανταπόκριση των γονέων τους στις βασικές τους ανάγκες για στοργή, αγάπη, αναγνώριση και ασφάλεια. Η κατάσταση αυτή είναι το αποτέλεσμα των ιδιοσυγκρασιακών προβλημάτων των γονέων, καθώς και άλλων περιστασιακών παραγόντων. Οι ενδείξεις αναφορικά με τη μη σκόπιμη κακοποίηση διαπιστώνονται από διάφορες μορφές μη προσαρμογής στη συμπεριφορά των παιδιών και οι οποίες μπορούν να κατευθύνουν τον επαγγελματία - ειδικό μέσω διαφορικών διαγνώσεων στο σχεδίασμά σχετικών θεραπευτικών παρεμβάσεων. Η θεραπεία τέτοιων περιπτώσεων πρέπει να χαρακτηρίζεται από ευελιξία, συνέχεια και εντατικότατα για να μπορούν να, αντιμετωπισθούν οι ανάγκες των γονέων και των παιδιών και να βελτιωθεί η αυτογνωσία των γονέων ως προς το ρόλο τους, σε σχέση με τα προβλήματα των παιδιών τους.

Ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα στη χώρα μας είναι η ψυχιατρική φροντίδα των ατόμων που πάσχουν από ψυχικές ασθένειες και που επιβάλουν τον εγκλεισμό τους σε ψυχιατρικά νοσοκομεία (άσυλα) για μικρά ή μεγάλα χρονικά διαστήματα και για ένα μεγάλο αριθμό τον εγκλεισμό τους για το υπόλοιπον της ζωής τους. Το πρόβλημα αυτό έχει επισημανθεί κατ’ επανάληψη τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα το τελευταίο εξάμηνο με τις εκτεταμένες δημοσιεύσεις στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο και παρουσιάσεις στην τηλεόραση σχετικό με τα ψυχιατρικά νοσοκομεία της Λέρου, Δαφνίου και άλλα. Τα Δημόσια Ψυχιατρεία νοσηλεύουν τα 2/3 του συνολικού αριθμού των 12.000 περίπου νοσηλευομένων ψυχικά ασθενών. Η ποιότητα της νοσηλείας σε μη θεραπευτικά περιβάλλοντα και σε συνδυασμό με την έλλειψη επαρκών εγκαταστάσεων και εκπαιδευμένου προσωπικού είναι πολύ χαμηλή. Για παράδειγμα, ενώ οι κοινωνικοί Λειτουργοί σε ψυχιατρικά πλαίσια του εξωτερικού αριθμητικά υπερβαίνουν όλες τις άλλες ειδικότητες, στη χώρα μας ο αριθμός είναι σκανδαλωδώς πολύ χαμηλός. Σύμφωνα με τις παρουσιάσεις που έγιναν στο Ελληνογαλλικό Συμπόσιο του 1984, η κατανομή των κοινωνικών λειτουργών ανά 100 ασθενείς σε κάθε ίδρυμα είναι: στη Θεσσαλονίκη 2 κοινωνικοί λειτουργοί ποσοστό 0,23, στην Πέτρα Ολύμπου 1 κοινωνικός λειτουργός ποσοστό 0,24, στη Λέρο 1 κοινωνικός λειτουργός ποσοστό 0,05, στα Χανιά 2 κοινωνικοί λειτουργοί ποσοστό 0,46, στο Δαφνί 9 κοινωνικοί λειτουργοί ποσοστό 0,35, στην Τρίπολη 2 κοινωνικοί λειτουργοί ποσοστό 0,57 και στην Κέρκυρα κανένας. Οι αριθμητικές αυτές αναλογίες κοινωνικών λειτουργών και ασθενών έξη (6) χρόνια μετά το Ελληνογαλλικό Συνέδριο του 1984 και όπως πιστοποιήθηκε στο Παγκόσμιο Ψυχιατρικό Συνέδριο που έγινε στην Αθήνα τον Οκτώβρη του 1989, παραμένουν οι ίδιες. Η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων το 1987 τονίζει ότι τα περισσότερα ψυχιατρεία στην Ελλάδα παραμένουν χωρίς καμία βασική αλλαγή, ενώ τα προγράμματα δραστηριοποίησης και αποκατάστασης, όπως η εκπαίδευση σε βασικές δεξιότητες, η απασχολησιοθεραπεία και εργοθεραπεία δεν έχουν εισαχθεί σε ευρεία κλίμακα. Όσον αφορά τους ασθενείς η Επιτροπή αναφέρει ότι είναι παθητικοί και χωρισμένοι σε μεγάλες πτέρυγες και περιθάλπονται από άτομα που δε διαθέτουν τα απαιτούμενα προσόντα.

Η συμβουλευτική δεν είναι κάτι άγνωστο στη χώρα μας και ιδιαίτερα σε σχέση με την κοινωνική πρόνοια. Η παρουσία της συμβουλευτικής σαν μια οργανωμένη θεωρητική προσέγγιση είναι στενά συνδεδεμένη με την εμφάνιση της Κοινωνικής Εργασίας στον ελληνικό χώρο εδώ και 43 χρόνια. Βέβαια, την εποχή εκείνη η Κοινωνική Εργασία ως επίσης και η Συμβουλευτική, δεν ήταν αυτό που είναι σήμερα γιατί αμφότερες έχουν εξελιχθεί όσον αφορά το εύρος των δραστηριοτήτων τους, την επιστημονική τους τεκμηρίωση και τις προϋποθέσεις εφαρμογής τους. Ο κ. Δημητρόπουλος στο βιβλίο του  Συμβουλευτική και Συμβουλευτική ψυχολογία  αναφέρεται σε τρεις άξονες γύρω από τους οποίους ορίζει τι είναι Συμβουλευτική. Ο πρώτος είναι η λειτουργία και η μορφή της, ο δεύτερος ο επιστημονικός της χαρακτήρας και ο τρίτος ο σκοπός της. Σε σχέση με τον ορισμό της Συμβουλευτικής ο πρώτος άξονας λέει ότι  είναι η διαδικασία εκείνη κατά την οποία είτε κατά τρόπο ατομικό είτε κατά τρόπο ομαδικό ένας ειδικός που υπό ορισμένες προϋποθέσεις λέγεται Σύμβουλος, συνεξετάζει με το άτομο (ή κάποια άτομα) θέματα ή προβλήματα που απασχολούν το άτομο (ή τα άτομα) και διευκολύνει τη λύση τους . Περαιτέρω τονίζει ότι σαφή συστατικά του ορισμού αυτού ή και άλλων ομοειδών, είναι 1) η ύπαρξη ενός ειδικευμένου ατόμου 2) η ύπαρξη ενός  πελάτη  που σε πολλές περιπτώσεις πελάτης μπορεί να θεωρηθεί μια ομάδα ατόμων και 3) η ύπαρξη της Σχέσης. Όσον αφορά το δεύτερο άξονα η Συμβουλευτική είναι μια επιστημονική περιοχή, ευδιάκριτη και συνεχώς εξελισσόμενη.  

Εισαγωγή Η κακοποίηση του παιδιού με οποιοδήποτε τρόπο, ιδιαίτερα όμως σωματικά και σεξουαλικά, έχει καταλυτικές αρνητικές επιπτώσεις στην όλη βιοψυχοκοινωνική του εξέλιξη. Αυτό έχει πιστοποιηθεί από εκτεταμένες μελέτες και έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία τριάντα χρόνια στην Ευρώπη και κυρίως στις Η.Π.Α. μετά τη δημοσίευση του γνωστού άρθρου από τον HENRY ΚΕΜΡΕ που είχε τον τίτλο “THE BATTERED CHILD SYNDROME” στα 1962. (ELMER 1967, BURTAN 1968, DE FRANCIS 1969, GREEN 1978, MEISSELMAN 1978, RIZLEY AND CICCHETTI1981, ALFARO 1973, Μουζακίτης 1986, Ζαφείρης 1990, BECKER J. ET. AL1991, STOVALL G. ET. AL 1990). Και ενώ οι διαπιστώσεις αυτές έχουν ενεργοποιήσει τις Δυτικοευρωπαϊκές Χώρες και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής στη λήψη συγκεκριμένων μέτρων για την προστασία του παιδιού όπως νομοθετικές ρυθμίσεις, ενημέρωση του κοινού, σχεδίασμά και υλοποίηση προγραμμάτων, εκπαίδευση στελεχών και εξειδίκευση Κοινωνικών Λειτουργών, στη χώρα μας πέραν κάποιων κατά καιρούς ιδιωτικών πρωτοβουλιών ενημερωτικού χαρακτήρα και οι όποιες επιχειρούμενες προσπάθειες είναι αποσπασματικές, περιορισμένης εμβέλειας και αναποτελεσματικές. Σκοπός του άρθρου αυτού είναι η όσο το δυνατόν λεπτομερής παρουσίαση των επιπτώσεων της σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης στην εν γένει υγεία του παιδιού μέσω μιας εμπεριστατωμένης ανασκόπησης της ελληνικής και διεθνούς Βιβλιογραφίας.

Το θέμα “Κοινωνική Εργασία με Οικογένεια” είναι πολύ επίκαιρο, ιδιαίτερα για τη χώρα μας λόγω του νέου νόμου 2082/92 για την Αναδιοργάνωση της Κοινωνικής Πρόνοιας και της καθιέρωσης νέων θεσμών κοινωνικής προστασίας. Το μέρος του νόμου αυτού που αναφέρεται στην οικογένεια, άσχετα εάν η υλοποίησή του θα φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα για την ευημερία της, είναι ενδεικτικό μιας αυξανόμενης ευαισθησίας για “την ενίσχυση του Βασικού και αναντικατάστατου αυτού κυττάρου της κοινωνίας μας” όπως σαφώς διατυπώνεται στο νόμο. Πολλά ερωτήματα έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς και ακόμη διατυπώνονται ως προς το τι είναι Κοινωνική Εργασία με Οικογένεια, από τι συνίσταται και εάν η χρήση του όρου θεραπεία πρέπει να χρησιμοποιείται για αυτό που επιχειρεί να επιτύχει. Θα πρέπει να ομολογηθεί ότι υπάρχει μια ασάφεια και σύγχυση γύρω από αυτά τα ερωτήματα μεταξύ των Κοινωνικών Λειτουργών και αυτών που τους εκπαιδεύουν σε αυτό το συγκεκριμένο αντικείμενο. Είναι λοιπόν ο σκοπός του άρθρου αυτού να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά μέσω μιας ανασκόπησης της εξέλιξης του τρόπου αυτού Βοήθειας της οικογένειας ή της μεθόδου αυτής και να επισημάνει τις προϋποθέσεις που πρέπει να υπάρχουν για την αποτελεσματική εφαρμογή της.

Το ερέθισμα για την συγγραφή αυτού του άρθρου εδώθη από την συνεχή διαπίστωση ότι αυτό που συχνά πομπωδώς διατυπώνεται ως οικογενειακή κοινωνική πολιτική στη χώρα μας, πάρω απέχει της πραγματικότητας την οποία η κοινωνία μας αντιμετωπίζει, αφού στοιχειώδεις οικογενειακές ανάγκες και σοβαρές προβληματικές καταστάσεις όχι μόνο δεν αντιμετωπίζονται αλλά σκανδαλωδώς αγνοούνται. Η όποια δε αντιμετώπιση τους, ιδιαίτερα αυτών των αναγκών που έρχονται στο προσκήνιο από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, είναι περιστασιακή, αποσπασματική και χαρακτηρίζεται από έλλειψη οργάνωσης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της κατάστασης είναι η έλλειψη ουσιαστικής και αποτελεσματικής προστασίας του καθ’ οιονδήποτε τρόπου κακοποιημένου παιδιού, η έλλειψη συμπαράστασης στην επίλυση ενδοοικογενειακών προβλημάτων, η έλλειψη συμπαράστασης στην οικογένεια για την αντιμετώπιση καθημερινών προβλημάτων επιβίωσης, η μη προσφορά των ενδεδειγμένων υπηρεσιών στήριξής της, είτε αυτές έχουν σχέση με παιδιά, ενήλικες, άτομα τρίτης ηλικίας ή και άτομα με ειδικές ανάγκες.